PUBLIKACJE   USA    ZAMIESZCZONE W PP W ROKU: 2024

MATERIAŁY DO BIOGRAFII EMIGRACYJNYCH POLITYKÓW I ARTYSTÓW W ZBIORACH MUZEUM POLSKIEGO W AMERYCE

---

AUTOR   HALINA MISTERKA - MAŁGORZATA KOT - EDYTA TARGOŃSKA

Halina Misterka - Muzeum Polskie w Ameryce. Kierownik archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce od 2000 r. Zasłużona działaczka polonijnym środowisku w Chicago. Także dyrektor artystyczny zespołu pieśni i tańca „Lajkonik”, działającego przy parafii św. Trójcy w Chicago, Illinois, USA.

Małgorzata Kot - Muzeum Polskie w Ameryce. Edyta Targońśka - Muzeum Polskie w Ameryce.

---

Muzeum Polskie w Ameryce (MPA) to skarbnica informacji o postaciach z życia politycznego i artystycznego Polski i Polonii, poczynając od wieku XIX i na współczesności kończąc. Ich ślady obecne są w każdym z działów MPA, czyli w bibliotece, muzeum i archiwum — zwłaszcza to ostatnie jest prawdziwą kopalnią wiadomości.

Wśród polityków odnotowanych w zasobach MPA na czoło wysuwa się osoba Ignacego Jana Paderewskiego — pianisty, kompozytora, ale także działacza niepodległościowego i polityka. W 1941 roku Muzeum otrzymało w darze wyposażenie pokoju z hotelu Buckingham na Manhattanie w Nowym Jorku, w którym Paderewski spędził ostatni rok życia i gdzie zmarł, oraz jego fortepian, meble, przedmioty codziennego użytku i dokumenty. Zbiór ten był darem siostry artysty, Antoniny Wilkońskiej, a jego oficjalne przekazanie nastąpiło 10 października 1941 roku. Kolekcja Ignacego Jana Paderewskiego, uzupełniana na przestrzeni lat, ostatecznie skatalogowana została w 2009 roku, co zbiegło się z otwarciem — z okazji 149. rocznicy urodzin artysty — wyremontowanego Pokoju Paderewskiego.

W Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce znajduje się zatem Kolekcja dotycząca Ignacego Jana Paderewskiego, licząca 325 jednostek aktowych i 3,65 metra bieżącego akt, pochodzących z lat 1888-2006. Tworzą ją dary różnych osób prywatnych, które posiadały dokumentację dotyczącą słynnego pianisty i polityka i przekazały ją Archiwum MPA, a także zbiory pozyskiwane przez Muzeum. Na kolekcję składa się korespondencja wychodząca i przychodząca Ignacego Jana Paderewskiego, prowadzona z ważnymi postaciami ówczesnego życia politycznego, społecznego i kulturalnego; wizytówki artysty, programy jego koncertów wraz z datą, miejscem i repertuarem; dokumenty autorstwa Paderewskiego w postaci przemówień, artykułów, manuskrypt hymnu bojowego armii polskiej Hej Orle Biały (Paderewski był autorem słów i muzyki); druki ulotne dotyczące aktualnych wydarzeń politycznych; akta spraw prowadzonych przez biuro Ignacego Jana Paderewskiego jako premiera i ministra spraw zagranicznych; dokumentacja związana z obchodami rocznic urodzin Paderewskiego; a także ta dotycząca pogrzebu kompozytora oraz wspomnienia o nim i poświęcone mu publikacje, monografie i artykuły prasowe. Niezmiernie cenne są materiały związane z działalnością Paderewskiego w organizacjach pomocowych — Narodowym Amerykańskim Wydziale Polskiego Komitetu Ratunkowego, Paderewski Fund for Polish Relief, Paderewski Testimonial Fund, Commission for Polish Relief oraz przede wszystkim w Wydziale Narodowym Polskim. Kolekcję uzupełniają nuty, portrety Paderewskiego, wydruki jego wizerunku, grafiki, wycinki prasowe, medale, monety, odznaczenia, przypinki i nagrania utworów w wykonaniu artysty. We wspomnianym zrekonstruowanym pokoju z hotelu Buckingham zgromadzono także należące do Paderewskiego przedmioty, w tym pianino, zegarek, odlew dłoni i pióro, którym podpisał traktat wersalski. W kolekcji można zatem znaleźć materiały do biografii Paderewskiego, zarówno jako artysty kompozytora, jak i działacza społecznego i polityka, a dokładny przegląd akt pozwala stwierdzić, że jest w niej odzwierciedlony niemal każdy etap jego życia. Nuty i utwory muzyczne dają obraz kariery artystycznej, a przywołane wyżej dokumenty stanowią odzwierciedlenie działalności politycznej.

Podczas pierwszej wojny światowej Paderewski prowadził zakrojoną na szeroką skalę działalność dyplomatyczną na rzecz Polski i Polaków. Zbierał fundusze na pomoc ofiarom wojny i był jednym ze współzałożycieli komitetów pomocy Polakom w Paryżu i Londynie. W roku 1915 powołał wraz z Henrykiem Sienkiewiczem w Vevey Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Następnie wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie udało mu się nawiązać znajomość z doradcą prezydenta Wilsona, Edwardem House’em, dzięki któremu spotkał się z prezydentem USA i któremu w styczniu 1917 roku przekazał memoriał na temat Polski. Przypuszcza się, iż być może dzięki temu sprawa polskiej niepodległości znalazła się w słynnych 14 punktach Wilsona. W sierpniu 1917 roku Paderewski został na terenie Stanów Zjednoczonych przedstawicielem powstałego z inicjatywy Romana Dmowskiego Komitetu Narodowego Polskiego. 25 grudnia 1918 roku powrócił do Polski i 16 stycznia 1919 roku został premierem, obejmując również funkcję ministra spraw zagranicznych. Wraz z Romanem Dmowskim, jako delegat pełnomocny, reprezentował Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu, zakończonej podpisaniem traktatu wersalskiego. W grudniu 1919 roku Paderewski podał się do dymisji i w 1922 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie wrócił do koncertowania. Zaangażował się także w działalność charytatywną. Po wybuchu drugiej wojny światowej wszedł w skład władz polskich na uchodźstwie i został przewodniczącym Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie. Działał na rzecz Polski w USA, uzyskując kredyt na uzbrojenie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Zmarł 29 czerwca 1941 roku w Nowym Jorku na zapalenie płuc. Został pochowany na Narodowym Cmentarzu w Arlington. 29 czerwca 1992 roku trumnę z jego prochami sprowadzono do Polski; spoczęła w krypcie archikatedry św. Jana w Warszawie.

Warto rozwinąć wątek działalności Paderewskiego w ramach Wydziału Narodowego Polskiego, powstałej w 1916 roku centralnej organizacji wychodźstwa, której celem było pełnienie przewodniej roli w zakresie spraw dotyczących Polaków mieszkających na terenie Stanów Zjednoczonych oraz podejmowanie działań zmierzających do udzielania pomocy Polsce w razie zaistniałej potrzeby. Podkreślić tu należy, że również w aktach tej organizacji przechowywanych w Archiwum MPA znajdziemy dokumenty w sposób pośredni dotyczące aktywności Paderewskiego jako polityka, a jego żony Heleny jako działaczki społecznej i organizatorki Polskiego Czerwonego Krzyża. Działając w Wydziale Narodowym Polskim i innych organizacjach pomocowych na terenie Stanów Zjednoczonych, Paderewski ściśle współpracował z wieloma innym czołowymi przedstawicielami ówczesnego życia politycznego, społecznego i artystycznego — ich ślady również obecne są w kolekcji Paderewskiego. Warto wymienić choćby Romana Dmowskiego czy Henryka Sienkiewicza.

O tym ostatnim wiele wiadomo jako o pisarzu, literacie i nobliście, natomiast w Archiwum MPA przechowywane są liczne materiały do jego biografii jako polityka i działacza społecznego. Akta te znajdują się w kolekcji Paderewskiego, aktach Wydziału Narodowego Polskiego i Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego, a także w Kolekcji dotyczącej Henryka Sienkiewicza, zawierającej materiały z lat 1877-1976 i liczącej 13 jednostek archiwalnych. Tworzą ją, podobnie jak w przypadku Kolekcji dotyczącej Ignacego Jana Paderewskiego, dary różnych osób prywatnych, a także zbiory pozyskiwane z inicjatywy Muzeum. Po wybuchu pierwszej wojny światowej Sienkiewicz wyjechał do Szwajcarii, gdzie, wraz z Paderewskim, był jednym ze współzałożycieli Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. W Archiwum MPA przechowywane są następujące dokumenty dotyczące jego działalności społeczno-politycznej: korespondencja z lat 1915-1916, wycinki prasowe, sprawozdanie z działalności Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce za czas od 9 stycznia 1915 do 31 marca 1917 roku; fotografie oraz korespondencja Leona Walkowicza związana z różnymi inicjatywami społecznymi inspirowanymi osobą Henryka Sienkiewicza.

Jednym z bliskich współpracowników Ignacego Jana Paderewskiego na terenie USA był także Józef Kazimierz Orłowski (1862-1943) — doktor prawa, dziennikarz i literat, polonijny działacz polityczny, plenipotent Paderewskiego. W 1907 roku Orłowski wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie nawiązał kontakt z Janem R Smulskim, prezesem Wydziału Narodowego Polskiego, i przez wiele lat był jego agentem prasowym i finansowym. W początkowym okresie pobytu w USA Orłowski opublikował kilka książek, pisał też wiele artykułów, korespondencji i felietonów propagujących politykę Wydziału Narodowego Polskiego oraz jego prezesa. Z polecenia Wydziału dostarczył materiały historyczne o Polonii amerykańskiej do Wielkiej encyklopedii polskiej wydawanej w Szwajcarii. W 1917 roku zetknąwszy się z Paderewskim, zaoferował mu swe usługi w zakresie agitacji wśród Polonii za wstępowaniem do armii polskiej. Z czasem jednak Paderewski odsunął Orłowskiego od prowadzenia w jego imieniu aktywności politycznej w Polsce; powierzał mu czasem tylko pojedyncze akcje wśród Polonii. Orłowski przez wiele lat pracował nad wielką biografią Paderewskiego, podkreślającą zwłaszcza jego rolę polityczną. Dwutomowe dzieło, oparte na dokumentach, dotyczących głównie działalności Paderewskiego w Stanach Zjednoczonych w czasie pierwszej wojny światowej, i na rozmowach z Paderewskim, ukazało się w latach 1939-1940 w Chicago (wydania trzeciego tomu Orłowski nie doczekał). Jest on również autorem książki Helena Paderewska. Na piętnastolecie Jej pracy narodowej i społecznej 1914-1929, wydanej w 1929 roku. W Archiwum MPA znajduje się Spuścizna Józefa Kazimierza Orłowskiego, zawierająca materiały z lat 1869-1943 w postaci dokumentów osobistych, takich jak akty prawne, odznaczenia, zaświadczenia dotyczące pracy, korespondencja wychodząca i przychodząca (ta druga obejmuje okres od 1907 do 1939 roku z niewielkimi przerwami). W tej grupie na szczególną uwagę zasługuje fotokopia listu Paderewskiego z 30 lipca 1938 roku, upoważniającego Orłowskiego do wydania dziejów życia Paderewskiego. Ciekawe są również materiały warsztatowe: notatki, fotografie związane z Paderewskim, fotokopie jego pism, przemówienia, informacje, zdjęcia i drukowane wizerunki Paderewskiego i Józefa Hallera, a także maszynopisy i rękopisy, w tym rękopis i maszynopis z poprawkami odręcznymi książki Paderewski i jego wiek (Paderewski and his age); wycinki prasowe dotyczące Paderewskiego, Polski i Polonii oraz publikacje autorstwa Orłowskiego wydane drukiem, w tym między innymi fotokopia książki: Ignacy Jan Paderewski i odbudowa Polski, Chicago 1939, oraz Paderewski, Chicago 1952.

W zbiorach MPA znajduje się wiele materiałów dotyczących polityków lokalnych i działaczy polonijnych z różnych okresów historycznych. Warto tu wymienić Spuściznę Romana Pucińskiego (1919-2002) - polityka urodzonego w Buffalo 13 maja 1919 roku, syna Lidii Pucińskiej — znanej aktorki Teatru Polskiego w Ameryce. Był absolwentem Northwestern University i John Marshall Law School. W czasie drugiej wojny światowej służył w lotnictwie amerykańskim. W latach 1951-1952 został powołany przez Kongres amerykański na głównego sędziego śledczego w sprawie masowego morderstwa w lesie katyńskim. Był dziennikarzem „Chicago Sun Time” oraz kongresmanem II dystryktu stanu Illinois, radnym miejskim w Chicago, a także menadżerem stacji radiowej WEDC. Zainicjował odbywający się corocznie od 1980 festiwal Taste of Polonia w Chicago. W jego spuściźnie znajduje się korespondencja służbowa dotycząca między innymi spraw pomocy dla Polski; korespondencja przychodząca związana z pracą Pucińskiego w Radio Station WEDC oraz funkcją radnego Chicago, a także publikacje jego autorstwa: Americans from Poland i Forty two years later, Poland only now recovering from world war II, z odręcznymi poprawkami Pucińskiego na tekście.

W Archiwum MPA przechowywane są również zbiory związane z artystami polskimi i polonijnymi. Wśród nich na czołowe miejsce wysuwa się Helena Modrzejewska, po której ślady zgromadzone są w Kolekcji dotyczącej Heleny Modrzejewskiej, zawierającej materiały z lat 1851-2009. Tworzą ją dary osób prywatnych, a także zbiory pozyskiwane staraniem Muzeum. Helena Modrzejewska (1840-1909) urodziła się 12 października 1840 roku w Krakowie jako Jadwiga Helena Misel; po mężu nosiła nazwisko Chłapowska. Uczyła się na pensji, a potem u sióstr prezentek. Związała się z Gustawem Zimajerem, dzięki któremu zadebiutowała na scenach prowincjonalnych. Pseudonim Modrzejewska przybrała na początku kariery scenicznej. W 1876 roku wyemigrowała do Kalifornii wraz z rodziną oraz przyjaciółmi: Julianem Sypniewskim, Łucjanem Paprockim i Henrykiem Sienkiewiczem. Po kilkuletniej bytności za granicą i intensywnej nauce języka angielskiego jako Helena Modjeska z sukcesem zadebiutowała w Stanach Zjednoczonych na deskach California Theatre. Kontynuowała karierę na obczyźnie, występując przeważnie na scenach amerykańskich i angielskich. Zyskała olbrzymie uznanie i rozgłos, głównie dzięki rolom w repertuarze szekspirowskim. W 1883 roku przyjęła obywatelstwo amerykańskie. Zmarła w Bay Island w East Newport w Kalifornii 8 kwietnia 1909 roku. Jej pogrzeb odbył się w Los Angeles, ale potem szczątki przeniesiono na cmentarz Rakowicki w Krakowie, a uroczystości pogrzebowe przerodziły się w manifestację patriotyczną. Mowę pogrzebową wygłosił Henryk Sienkiewicz.

Kolekcję tworzą fotografie, klisze i plakaty sztuk teatralnych, w których występowała; wycinki prasowe i kopie artykułów dotyczących Modrzejewskiej; jej notatka (bilecik) — oryginał i zdjęcia przesłane do Sary Bernhardt; plan dojazdu do domu Modrzejewskiej w Bay City; szkice sukien aktorki; dokumenty na temat poświęconych jej uroczystości — programy, teksty okolicznościowe przygotowane na rocznice urodzin i śmierci artystki, fotografia pomnika Modrzejewskiej w Anaheim; przedmioty osobiste — pukle włosów, wosk do wzmacniania nici przytwierdzających guziki w butach, gałązka z wiązanki pogrzebowej; publikacje książkowe i opracowania dotyczące Modrzejewskiej; film dokumentalny Modjeska — Woman Triumphant (reż. Basia Myszynski) oraz biblioteka należąca do artystki.

Mówiąc o aktorach polskiego pochodzenia, którzy zrobili karierę w Stanach Zjednoczonych, nie można nie wspomnieć o Leonidasie Dudarewie-Ossetyńskim. Jego pokaźna spuścizna również znajduje się w Archiwum MPA. Leonidas Dudarew-Ossetyński (1910-1989) — aktor, reżyser, artysta malarz, kolekcjoner sztuki, działacz polonijny — urodził się 22 października 1910 roku w Wilnie, gdzie ukończył szkołę dramatyczną Mieczysława Szpakiewicza. Przed wojną występował u Schillera, partnerował Stanisławie Wysockiej. Po wybuchu drugiej wojny światowej znalazł się we Francji. Był internowany w obozie w pobliżu Casablanki. Do Stanów Zjednoczonych przybył w 1941 roku i wkrótce przystąpił do organizowania w Nowym Jorku Polskiego Teatru Artystów, który funkcjonował trzy lata. Ossetyński otworzył też w Nowym Jorku Polską Chatę, będącą klubem-restauracją, gdzie serwowano polskie dania i gdzie odbywały się występy polskich artystów (koncertował tam między innymi Artur Rubinstein). Następnie przez kilka lat Ossetyński wraz z aktorką Lidią Próchnicką jeździł po ośrodkach polonijnych Stanów Zjednoczonych i Kanady, wystawiając polski repertuar teatralny. Był asystentem Michaiła Czechowa (łączyła ich przyjaźń), prowadzącego szkołę aktorską, w której kształcili się między innymi Gregory Peck i Marilyn Monroe. Praca ta umożliwiła Ossetyńskiemu otwarcie własnej szkoły teatralnej: Ossetynski Actors Laboratory w Los Angeles. Był też założycielem i prezesem Helena Modjeska Art and Culture Club, którego celem było propagowanie polskiej kultury i sztuki — zarówno wśród Polonii, jak i Amerykanów. Spotkania klubu odbywały się w domu Ossetyńskiego w Hollywood. Leonidas Dudarew-Ossetyński zmarł w Los Angeles 28 kwietnia 1989 roku. Jego spuściznę do MPA przekazała córka, a tworzy ją: korespondencja przychodząca do Ossetyńskiego od różnych osób w układzie alfabetycznym, w tym od przedstawicieli świata polskiej i polonijnej kultury, sztuki i nauki, takich jak Adam Styka, Irena Górska--Damięcka, Oskar Halecki, Andrzej Kołodziej, Julian Kuhajewski, Zofia Malczewska, Stanisław Mrożek, Lidia Pucińska, Karol Ripa, prof. Henryk Skolimowski, Władysław Tyszkiewicz, Alicja Pomian, oraz od organizacji i instytucji polskich i amerykańskich, w tym między innymi listy z Konsulatu Generalnego w Chicago, Konsulatu Generalnego w Londynie i Ambasady PRL w Waszyngtonie. W stanie fragmentarycznym zachowana jest korespondencja wychodząca Ossetyńskiego w formie maszynopisów, przebitek i rękopisów, a także korespondencja przychodząca, która dotyczyła pracy dziennikarskiej Ossetyńskiego, na przykład z redakcji „Kultury”, „Orła Białego”, tygodnika „Ameryka Echo”, „The Polish Review” oraz radia Wolna Europa. Warta wzmianki jest też korespondencja Ossetyńskiego z redakcjami różnych innych pism; listy rekomendacyjne; korespondencja teatralna związana z jego pracą jako aktora i reżysera, w tym listy od reżyserów współpracujących z Ossetyńskim, od różnych organizacji i instytucji w sprawie organizowanych przez niego przedstawień, od wydawców i tłumaczy; listy i kartki pocztowe kierowane do Ossetyńskiego przez studentów; teksty i artykuły jego autorstwa: maszynopisy Listów z podróży, ukazujących się w piśmie „Ameryka Echo”; teksty wywiadów radiowych przeprowadzanych z Ossetyńskim lub z nim związane, wycinki prasowe artykułów Ossetyńskiego oraz tekstów dotyczących jego osoby (również recenzje przedstawień) i związanych ze środowiskiem artystycznym, między innymi z projektem polsko-amerykańskiego teatru objazdowego z siedzibą w Stanach Zjednoczonych, jego założeniami i celami; a także notatniki, zapiski roczne, adresowniki z notatkami i opowiadaniami; sygnowane materiały Klubu Kultury im. Heleny Modrzejewskiej w Los Angeles — sprawozdanie prezesa Leonidasa Dudarewa-Ossetyńskiego z działalności klubu, jego statut, powiązane tematycznie wycinki prasowe i ulotki; oraz zbiór biblioteczny Ossetyńskiego.

Na uwagę zasługuje także Kolekcja dotycząca Marcelli Sembrich--Kochańskiej zawierająca dokumentację z lat 1880-1989. Tworzą ją dary osób prywatnych, które przekazały materiały dotyczące słynnej śpiewaczki do Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce. Marcelina Sembrich-Kochańska (1858-1935) urodziła się 15 lutego 1858 roku w Wiśniowczykach niedaleko Lwowa jako Prakseda Marcelina Kochańska. Przyjęła panieńskie nazwisko matki Sembrich. Jej talent muzyczny już w wieku czterech lat odkrył ojciec, który był jednocześnie jej pierwszym nauczycielem gry na fortepianie. W 1870 roku w Konserwatorium Muzycznym we Lwowie rozpoczęła naukę gry na skrzypcach i fortepianie pod okiem Wilhelma Stengela, swego późniejszego męża. W wieku szesnastu lat ukończyła konserwatorium i wyjechała do Wiednia, aby rozwijać umiejętności pianistyczne. Tam też Franciszek Liszt dostrzegł w niej utalentowaną śpiewaczkę i za jego radą Kochańska zaczęła kształcić się w kierunku wokalnym. W tym celu wyjechała w 1876 roku do Mediolanu. Karierę śpiewaczki operowej rozpoczęła w Grecji w 1877 roku, dając 24 występy podczas jednego sezonu. Następnie wyjechała do Wiednia i przygotowała repertuar w języku niemieckim, po czym wróciła do Mediolanu, aby kontynuować naukę śpiewu. W 1878 roku podpisała dwuletni kontrakt z Operą Drezdeńską, gdzie wystąpiła 45 razy w 11 operach. 8 grudnia 1879 roku po raz pierwszy zaśpiewała w Warszawie, a akompaniował jej Ignacy Jan Paderewski. Koncertowała również w Londynie, Sankt Petersburgu, Moskwie, Paryżu, Berlinie, w krajach skandynawskich, Brukseli, Luksemburgu, Pradze, Budapeszcie, Monako, Szwajcarii, w wielu miastach na terenie Stanów Zjednoczonych, w tym między innymi w Metropolitan Opera w Nowym Jorku. Karierę zakończyła w 1909 roku i zamieszkała na stałe w Nowym Jorku, gdzie do końca życia pozostawała aktywna, przede wszystkim prowadząc działalność dydaktyczną. W 1924 roku założyła własne studio w letnim domku w Bolton Landing. Była również bardzo zaangażowana w walkę o sprawę polską, czego przejawem stało się wsparcie dla Polsko-Amerykańskiego Komitetu Ratunkowego dla niesienia pomocy ofiarom wojny w Polsce. Zmarła 11 stycznia 1935 roku w Nowym Jorku. Została pochowana w Dreźnie w rodzinnym grobie, razem z mężem Wilhelmem Stengelem. Na jej kolekcję składają się listy i fotografie prywatne, między innymi wnętrza mieszkania w Lake George oraz w Szwajcarii, wizerunki artystki z jej dedykacjami dla matki, fotografie męża, syna i synowej; karty okolicznościowe; fotografie teatralne i portretowe śpiewaczki; fotografie wśród przyjaciół i uczennic, między innymi z okazji 5o-lecia pracy oraz ostatniego występu w Nowym Jorku; druki okolicznościowe związane z uroczystościami organizowanymi na cześć artystki oraz periodyki i broszury podejmujące temat jej biografii.

Wśród postaci artystycznych życia polonijnego nie można pominąć Lidii Pucińskiej, której pokaźna spuścizna znajduje się w Archiwum MPA. Lidia — a właściwie Stanisława Lidia — Pucińska, z domu Jędrzejowska (1896-1984), aktorka, autorka słuchowisk i pogadanek radiowych, działaczka polonijna, urodziła się w Krakowie, gdzie w wieku piętnastu lat wstąpiła do Kółka Dramatycznego Gwiazda, którego kierownikiem był Marian Hoffman-Marski. W zespole poznała i wkrótce poślubiła Michała Pucińskiego, prowadzącego lekcje tańca. 6 grudnia 1912 roku przybyła do Chicago do swej matki i jako Lidia Pucińska rozpoczęła karierę teatralną. Początkowo została zaangażowana do teatru Iola w Chicago; w 1913 roku przeniosła się do Detroit, gdzie grała w teatrach: Canfield, Union, Lincoln i Rozmaitości. W latach 1915-1927 występowała w Cleveland, Toledo, Erie, Buffalo i Nowym Jorku. W 1933 roku powróciła na stałe do Chicago, gdzie wystawiała (przeważnie w sali kościoła pw. Świętej Trójcy) polskie sztuki, a od 1947 roku również operetki wraz z chórem Polonez Bolesława Wolskiego. W 1933 roku rozpoczęła nadawanie programu radiowego „Godzina słoneczna”, który prowadziła do 1984 roku. Pucińska angażowała się jednocześnie w pracę społeczną i charytatywną. W okresie pierwszej wojny światowej była jedną z organizatorek Korpusu Pomocniczego Armii Polskiej w Buffalo, brała udział w wiecach agitacyjnych. Pracowała nie tylko przy werbunku do armii, ale również przy zbiórkach funduszy na pomoc dla walczącej Polski oraz, wraz z Heleną Paderewską, przy tworzeniu Polskiego Białego Krzyża. W 1939 roku Pucińska, oprócz zbiórek pieniężnych, zorganizowała wielkie przedstawienie w Civic Opera w Chicago na Fundusz Ratunkowy, pomagała w kweście na szpital Paderewskiego w Anglii i na Czerwony Krzyż. Jej dwaj synowie walczyli na frontach drugiej wojny światowej. Od momentu powstania w 1944 roku Kongresu Polonii Amerykańskiej Lidia Pucińska należała do tej organizacji, a po objęciu funkcji prezesa przez jej syna Romana zaangażowała się czynnie w przygotowywanie imprez, manifestacji, obchodów i wieców, inicjowanie i realizowanie wielu poczynań charytatywnych i społecznych. Od 1953 roku pracowała też w komitecie politycznym dla spraw polskich, podejmującym wiele cennych inicjatyw. W jej spuściźnie znajdziemy korespondencję prywatną i zawodową; fotografie; dokumentację prowadzonego przez Pucińską programu radiowego „Godzina słoneczna” oraz teatru Pucińskiej; druki okolicznościowe, recenzje, wycinki prasowe i programy; księgi pamiątkowe i jubileuszowe; teksty wystąpień radiowych Pucińskiej oraz materiały do nich, teksty nadawanych przez nią radiowych zapowiedzi spektakli teatralnych, słuchowiska radiowe jej autorstwa, skecze i wieczornice z programu „Godzina słoneczna” oraz teksty utworów przedstawianych w teatrze z adnotacjami i uwagami Pucińskiej.

---

MUZEUM POLSKIE W AMERYCE — JEGO TWÓRCY I DOBRODZIEJE

MAŁGORZATA KOT HALINA MISTERKA VIOLETTA WOŹNICKA

Referat wygłoszony na XXXVII sesji Stałej Konferencji MABPZ - Rapperswil 2015 r.

Muzeum Polskie w Ameryce i jego historia wiąże się z długim pasmem wspaniałych ludzi. Jego twórcy i dobrodzieje to osoby i instytucje, którym powinna być poświęcona osobna publikacja. Nadal potrzebujemy ich w codzienności, gdyż stale tworzymy jego zasób, a dobrodzieje są niezbędni. do jego szczęśliwego trwania.

Pierwszy wniosek w sprawie powołania Muzeum Polskiego w Ameryce przedstawiła Osada 11. Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Ameryce (ZPRKA) z Brooklynu, Nowy Jork na 39. Sejmie w 1928 roku, domagając się założenia muzeum polskiego w Stanach Zjednoczonych „dla zbierania dokumentów Polski, Polonii i materiałów dla studiów odpowiednich dla naszych własnych pokoleń przyszłych”. W 1931 roku Osada 69. z Chicago wystąpiła z podobnym projektem na 40. Sejmie, podkreślając, że „Polonia... tak liczna i zasobna nie ma ani jednej instytucji, ani jednego miejsca, w którym by można było składać dokumenty i dowody naszej pracy dla tutejszego kraju i Polski”. W 1934 roku wielokrotnie mówiono o założeniu przy Zjednoczeniu Polskim Rzymsko-Katolickim czegoś w rodzaju towarzystwa historycznego, które zajęłoby się porządkowaniem dokumentów Wydziału Narodowego Polskiego znajdujących się w Domu Zjednoczenia.

Realne szanse na utworzenie instytucji pojawiły się w 1935 roku, gdy nowo wybrany prezes Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego, Józef L. Kania, podczas pobytu w Polsce zapoznał się z funkcjonowaniem tamtejszych muzeów. Po powrocie z entuzjazmem przystąpił do tworzenia Archiwum i Muzeum Zjednoczenia Polskiego, a 15 października 1935 roku przekonał Radę Nadzorczą o słuszności swojej idei.

Zważywszy, że muzea i archiwa łączą się najściślej z dziejami kultury i narodu — mówił Kania — i nie tylko znamionują wysokość poziomu wiedzy narodowej ale równocześnie stwarzają ośrodek i warsztat pracy naukowej, pomagając w dźwiganiu w górę oświaty, że tu — wśród Polonii — budzić będą respekt obcych dla Polaków w Ameryce — proponuję założenie przy Zjednoczeniu stałego Muzeum i Archiwum Polonii.

Pierwszym i najważniejszym krokiem było mianowanie kustoszem muzeum Mieczysława Haimana, który już wcześniej rozpoczął gromadzenie i porządkowanie zbiorów bibliotecznych i archiwalnych. Na łamach prasy zaczęły pojawiać się apele o nadsyłanie pamiątek historycznych. „Stare książki i gazety, wydane w Ameryce druki wszelkiego _rodzaju, zwłaszcza pamiętniki z okazji jubileuszów parafii i towarzystw, odezwy, fotografie, listy, odznaki sejmowe i guziczki z różnych obchodów, medale, stare monety -- wszystko to nadaje się do Archiwum i Muzeum” — zachęcał na łamach „Narodu Polskiego” kustosz Haiman. W odpowiedzi na apel ze wszystkich stron kraju zaczęła napływać ogromna liczba darów.

Po krótkim okresie czasu pomieszczenia przekazane na Muzeum okazały się zbyt małe. Utworzony w styczniu 1936 roku Komitet Muzeum podjął decyzję o przeprowadzeniu zmian w gmachu Zjednoczenia, stanowiącym do dziś siedzibę Archiwum i Muzeum. Modyfikacja pomieszczeń na drugim piętrze budynku, zajmowanych dotąd przez lekarza naczelnego i Wydział Realnościowy trwała do końca 1936 roku. Oficjalne uroczyste otwarcie Muzeum odbyło się 12 stycznia 1937 roku w obecności przedstawicieli rządu polskiego, władz miasta Chicago, duchowieństwa, organizacji polonijnych i prasy. Na akademię, która miała miejsce w wielkiej sali zebrań Zjednoczenia, złożyły się okolicznościowe przemówienia Konsula Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej dr. Wacława Gawrońskiego, burmistrza Chicago Edwarda J. Kelly'ego oraz dr. Bronisława Smykowskiego, wybitnego działacza polonijnego z Bridgeport, Connecticut. W przemówieniu inauguracyjnym prezes Józef L. Kania oświadczył:

W Archiwum i Muzeum jakie stworzyliśmy w Domu Zjednoczenia pragniemy zgromadzić nie dla siebie, nie dla organizacji naszej, ale dla całej Polonii amerykańskiej, wszystkie najcenniejsze pamiątki, które będą przekazywane nowym pokoleniom. Dla Polonii amerykańskiej poświęcamy Muzeum Polskie przy Zjednoczeniu PRK i niechaj ono dla chwały całej Polonu jak najpiękniej i najpożyteczniej zawsze służy.

Przy okazji ceremonii otwarcia wysunięto propozycję utworzenia organizacji sprawującej opiekę nad Muzeum i już w lutym 1937 roku powołano Polskie Towarzystwo Historyczno-Muzealne, które wkrótce stało się członkiem Ilinois State Historical Society i Polskiego Towarzystwa Historycznego we Lwowie. Organizacja ta miała na celu rozbudzenie wśród Polonu amerykańskiej zainteresowania jej własnymi dziejami oraz uzyskanie finansowego poparcia dla Muzeum. Jego członkowie, poza wnoszeniem opłat, zobowiązywali się do gromadzenia wiadomości i materiałów dotyczących Polonu i przekazywania ich kustoszowi Mieczysławowi Haimanowi. Zebrane fundusze umożliwiły wydawanie w języku angielskim rocznika muzealnego: „Annals of the PRCUA Archives and Museum”, zawierającego prace poświęcone historii Polaków w Ameryce oraz sprawozdania o działalności Muzeum.

Stale powiększające się zbiory zmusiły Zarząd Zjednoczenia do przekazania na potrzeby Muzeum kolejnych pomieszczeń, m.in. wielkiej sali balowej, która obecnie jest znana jako Sala Główna i stanowi podstawowe pomieszczenie ekspozycyjne. Na jej otwarcie, które odbyło się 9 października 1939 roku Związek Polek w Ameryce ofiarował obraz Stanisława Kaczora Batowskiego Pułaski pod Savannah. To wielkich rozmiarów płótno zdobiło wcześniej Pawilon Polski na wystawie Sto lat postępu w Chicago (1933) i — w wyniku konkursu ogłoszonego przez „Chicago Daily News” — znalazło się po jej zamknięciu w chicagowskim Art Institute, gdzie uroczyście odsłoniła je 10 lipca 1934 roku Eleonora Roosevelt. Po zmianie ekspozycji zakupione zostało przez Związek Polek.

Znaczenie Muzeum wzrosło po wybuchu II wojny światowej. Stało się ono organizatorem pomocy kulturalnej dla uchodźców i żołnierzy polskich, a także rozpoczęło zbieranie materiałów historycznych, które po wojnie byłyby przydatne dla bibliotek i muzeów w Polsce. Wówczas ukształtował się ostateczny profil Muzeum jako placówki gromadzącej nie tylko materiały archiwalne i pamiątki historyczne, ale również dzieła sztuki. Wiązało się to z przejęciem eksponatów pochodzących z Pawilonu Polskiego na Międzynarodowej Wystawie w Nowym Jorku w 1939 roku. Wśród nich dużą grupę stanowiły obrazy, rzeźby i przedmioty rzemiosła artystycznego. Ich powrót do Polski był niemożliwy ze względu na działania wojenne. Muzeum część dzieł zakupiło, a część przyjęło w depozyt. Obiekty przywiezione z Nowego Jorku pokazane zostały publiczności w 1941 roku na wystawie, otwartej w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja. W uroczystościach uczestniczył wicepremier polskiego rządu emigracyjnego w Londynie, Stanisław Mikołajczyk. Natomiast premier Władysław Sikorski wystawę zwiedzał niedługo przed jej otwarciem. Wystawę zorganizowano w sali balowej. Centralną część ekspozycji stanowiła drewniana rotunda, dekorowana motywami ludowymi oraz herbami miast i województw polskich. W jej wnętrzu znalazły się urny z ziemią z polskich pól bitewnych i płonący znicz. Wokół ustawiono gabloty z dokumentami, a całości ekspozycji dopełniały rzeźby i obrazy.

Tego samego roku, 3 listopada, otworzono również — dzięki staraniom ministra Sylwina Strakacza — salę poświęconą Ignacemu Paderewskiemu. Znalazły się w niej pamiątki po kompozytorze i premierze Polski, podarowane Polonii amerykańskiej przez siostrę Mistrza, Antoninę Wilkońską. Do muzeum przeniesiono całe wyposażenie ostatniego mieszkania artysty z Hotelu Buckingham w Nowym Jorku, gdzie Ignacy Jan Paderewski spędził ostatnie miesiące życia i gdzie zmarł.

W 1945 roku Muzeum zakupiło niezwykle cenną kolekcję, na którą składały się 73 listy Tadeusza Kościuszki, ryciny, medale, plany bitwy pod Saratogą i osobiste pamiątki po Naczelniku. Dwa lata później, w dziesiątą rocznicę działalności, Muzeum otrzymało w darze od redaktora Antoniego Czarneckiego kostiumy teatralne Heleny Modrzejewskiej. Zbiory powiększyły się także o pamiątki po Pawle Rhode, pierwszym biskupie polskiego pochodzenia, konsekrowanym w Ameryce oraz po zmarłym w Stanach Zjednoczonych arcybiskupie Janie Cieplaku, administratorze archidiecezji mohylewskiej, prześladowanym w Rosji za propolską działalność. Kolekcja poświęcona osobie Ignacego Paderewskiego wzbogaciła się o dokumenty przekazane przez byłego prezydenta Stanów Zjednoczonych, Herberta Hoovera.

Niezwykle dynamiczny rozwój Muzeum i Archiwum zahamowała śmierć ich twórcy — Mieczysława Haimana, który zmarł 15 stycznia 1949 roku. Muzeum straciło kustosza, archiwistę i muzealnika, a przede wszystkim wielkiego entuzjastę i bezgranicznie oddanego Polonii historyka. Przestały ukazywać się kolejne tomy „Annals”, a brak autorytetu Haimana sprawił, że Polskie Towarzystwo Historyczno-Muzealne w zasadzie przestało się rozwijać.

Kierownictwo Muzeum objął Józef L. Kania, któremu pomagała Sabina F. Logisz. W ciągu ponad pięćdziesięciu lat od śmierci Haimana Muzeum miało wielu kustoszów — dyrektorów. Najdłużej funkcję tę pełnili Sabina F. Logisz, Jerzy C. Walter, ksiądz Donald Biliński, Jan M. Loryś, obecnie urząd dyrektora zarządzającego sprawuje wieloletnia kierownik Biblioteki MPA, Małgorzata Kot. W 1952 roku po raz kolejny przebudowano sale

muzealne w celu ułatwienia organizacji licznych wystaw i spotkań. Muzeum, choć pozbawione charyzmy i oddania Mieczysława Haimana nadal pełniło funkcję centrum kultury polskiej. Natomiast po śmierci prezesa ZPRKA Józefa L. Kani 12 IV 1953 roku rozpoczęły się problemy z pozyskiwaniem środków finansowych na utrzymanie placówki. W 1959 roku postanowiono przeprowadzić reorganizację Archiwum i Muzeum ZPRKA. Powołano korporację muzealną pod nazwą Muzeum Polskie w Ameryce, obejmująca muzeum, archiwum i bibliotekę, która istniała przy ZPRKA od 1915 roku. Dnia 3 kwietnia 1960 r. w Sali Muzeum Zjednoczenia ZPRK odbył się Zjazd Pierwszej Dyrekcji Polskiego Muzeum w Ameryce. W skład Zarządu MPA weszli reprezentanci większych organizacji polonijnych, symbolicznie stając się odpowiedzialni za dalsze losy.

ZARYS DZIEJÓW KSZTAŁTOWANIA ZASOBU — DARCZYŃCY I DOBRODZIEJE

Gromadzenie zbiorów Muzeum Polskiego w Ameryce jest związane z historią tej instytucji. Podstawą zasobu były obfite i niezmiernie cenne zbiory dokumentów wytworzonych przez Wydział Narodowy Polski, które opracowywał Mieczysław Haiman od 1934, na rok przed nominacją na kustosza. Prace te kontynuował dr Alfons Wolanin, którego zasługą są katalogi: Polonica in English, 1945 i Polonica Americana, 1950.

Od 1935 roku, w odpowiedzi na apele kustosza Mieczysława Haimana kierowane do Polonii, a publikowane na łamach polonijnej prasy: „stare książki i gazety, druki wszelkiego rodzaju, zwłaszcza pamiątki z okazji jubileuszów parafii i towarzystw, odezwy, fotografie, listy, odznaki sejmowe i guziczki z różnych obchodów, medale, stare monety — wszystko to nadaje się do Archiwum i Muzeum” , do Muzeum zaczęły napływać dary od osób prywatnych oraz organizacji polonijnych. Dary te wpisywano do Złotej Księgi Darowizn prowadzonej od 1935 r.  i kontynuowanej w takiej formie do 1951 r., stąd do dziś z łatwością można odtworzyć historie donacji i darczyńców z tamtych lat.

Wszystkie działania nie byłyby możliwe bez ciągłego wsparcia i inicjatyw organizacji bratniej pomocy Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego, która powołała do życia Archiwum i Muzeum Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego (obecne od 1960 r., Muzeum Polskie w Ameryce). ZPRKA i wielki sympatyk Muzeum — jego twórca prezes Józef Kania, nie tylko od 1935 roku udostępnia progi w swej historycznej siedzibie z 1913 roku, ale od początku wspiera Muzeum finansowo i oddało mu do dyspozycji wszystkie cztery piętra budynku, inicjując (zwłaszcza w początkowych latach) przeróbki i modernizując coraz to nowe pomieszczenia.

Jak wynika z raportu kustosza Muzeum Polskiego w Ameryce ks. Donalda Bilińskiego, podczas pełnienia przez niego tej funkcji powstał kartkowy system ułożony alfabetycznie według darczyńców: „Donors Record”, który zawarł w sobie darowizny ze Złotej Księgi i kontynuowany był do 1985 r.2. W projekt katalogowania zaangażowana była córka Prezesa Józefa Kani, Joe Piegzik, która na przestrzeni lat była inicjatorką wielu działań dla dobra MPA.

Duże znaczenie dla kształtowania zasobu Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce miały wydarzenia związane z II wojną światową, które wpłynęły na zmianę roli i zadań Muzeum. Poprzez codzienne apele w prasie Mieczysław Haiman zachęcał do gromadzenia wszystkiego, co udało się zabezpieczyć w tym czasie w prywatnych kolekcjach lub zakupić na aukcjach i od prywatnych osób. Dzięki funduszom pozyskanym ze składek Polskiego Towarzystwa Historyczno-Muzealnego (powołanego do życia w 1937 r.), Mieczysław Haiman regularnie uzupełniał zbiory archiwalne o dokumenty, listy, mapy, manuskrypty i inne materiały poprzez zakupy od antykwariuszy, co można zaobserwować w raportach kustosza za poszczególne lata działalności Muzeum oraz w szczegółowych zestawieniach zasobu sporządzanych do celów ubezpieczeniowych. Ponadto wiele osób kupowało dzieła sztuki i białe kruki, przekazując je następnie w darze dla Muzeum. Do takich należą: Karol Wachtl, Artur Waldo, Józef Orłowski, Związek Polek w Ameryce i wielu innych, których nazwiska widnieją na kartach darczyńców.

W 1941 r. Muzeum wzbogaciło się drogą zakupu (oraz depozytu, który aktem z 1966 roku stał się własnością MPA), o eksponaty z Wystawy Światowej w Nowym Jorku, a Archiwum w dokumentację korespondencji kustosza z komisarzem Roppem w sprawie wyboru, zakupu, depozytu oraz transportu eksponatów, co było nie lada wyczynem.

W 1941r., Związek Polek w Ameryce ofiarował do kolekcji obraz S. Batowskiego Śmierć Pułaskiego pod Savannah, który do dziś jest tłem obchodów Dnia Pułaskiego w Chicago.

W 1945 r., dzięki wieloletnim zabiegom M. Haimana, Muzeum zakupiło słynną Kolekcję Kościuszki zgromadzoną przez dr. Aleksandra Kahanowicza, który gromadząc ją tak się zadłużył, że w 1933 r. przeszła w ręce znanego wśród Polonu kolekcjonera dzieł sztuki, historyka i tłumacza, ks. Józefa Wachowskiego z Toledo, OH. Po jego śmierci w październiku 1941 r. (która zbiegła się ze śmiercią dr. A. Kahanowicza w lipcu 1941 r.), kolekcja została wystawiona na sprzedaż. Mieczysław Haiman podjął starania o to, aby kolekcja nie trafiła w ręce prywatne i Muzeum zakupiło ją za 10 tys. dolarów  — cenę wielokrotnie niższą, niż wcześniej proponowana.

Zasób powiększał się stale również poprzez liczne darowizny. W 1941 r. Muzeum otrzymało w darze wyposażenie pokoju hotelowego Buckingham w Nowym Jorku, w którym Ignacy Jan Paderewski spędził ostatni rok życia oraz jego fortepian, meble, przedmioty codziennego użytku i dokumenty w postaci listów, manuskryptów mów, programów koncertów, korespondencji, itp. Kolekcja ta była darem siostry artysty Antoniny Paderewskiej Wilkońskiej, Konsula Generalnego Sylwina Strakacza oraz Ignacego G. Kollupajlo. Kolekcja I. J. Paderewskiego  uzupełniana na przestrzeni lat, ostatecznie skatalogowana została w 2009 r., co zbiegło się z otwarciem wyremontowanego pokoju z okazji 149. rocznicy urodzin I. J. Paderewskiego4. Do remontu i odnowienia pomieszczenia przyczyniło się wielu ludzi dobrej woli, ofiarowując; czas, pieniądze i własną pracę na rzecz obecnego wspaniałego efektu.

Cechą charakterystyczną kształtowania zasobu było, w wyniku napływających powtarzających się różnorodnych darów, tworzenie kolekcji: medali, pamiątkowych guzików, sztandarów, map, fotografii, ksiąg jubileuszowych parafii, teczek biograficznych, zbioru mniejszych organizacji, pocztówek, kalendarzy oraz kolekcji tematycznych. Praktyki takie spowodowały w wielu przypadkach zatracenie proweniencji i przynależność zespołowej akt. Przykładem jest rozproszona kolekcja jednego z najgorliwszych darczyńców dla Muzeum, Karola Wachtla. Działania związane z opracowaniem zasobu wyraźnie podejmowano w okresie kadencji poszczególnych kustoszy, zwłaszcza kustosza ks. Donalda Bilińskiego w latach 1970-1986, kiedy to skatalogowano Bibliotekę, w 1982 roku powstał katalog periodyków z Kolekcji MPA, w ramach projektu „Polish Microfilm Project”, zmikrofilmowano cenniejsze periodyki z kolekcji. Poczyniono także próby opracowania zbiorów Archiwum (pod okiem Mary Cygan przeprowadzono projekt „Oral History” i skatalogowano sztuki teatralne).

Podczas lat sześćdziesiątych MPA zaangażowało się w obchody „Milenium Polski” poprzez działalność publicystyczną i informacyjną z zakresu historii i kultury polskiej. Organizowane były koncerty, natomiast wystawy nawiązywały do zbliżającego się Tysiąclecia Państwa Polskiego. We wrześniu 1963 roku w MPA doszło do kradzieży; w niecały miesiąc później sprawcy zostali ujęci, a niemal wszystkie skradzione przedmioty — odzyskano. Informacja o kradzieży obiegła jednak cały kraj i nieoczekiwanie przyniosła MPA rozgłos i reklamę, poczęły napływać nowe datki i wzrosła frekwencja.

Lata siedemdziesiąte przyniosły potrzebę budowy nowego gmachu, choć nie udało się przeprowadzić takiego przedsięwzięcia — od tamtego czasu datujemy to zapotrzebowanie. Grono przyjaciół MPA pod kierownictwem Josepha Żurawskiego i Josephine Kani Piegzik (córki założyciela MPA, Józefa L. Kani) postanowiło poddać reorganizacji i ożywić działalność placówki. Powołano do życia kwartalnik „The Polish Museum of America Quarterly”, wydawany od 1972 do 1978 roku, zawierający opisy kolekcji muzealnych oraz zapowiedzi planowanych wystaw i koncertów, którego redaktorem była Dorothy Michno. W 1972 roku wiceprezes Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego, Stella M. Nowak, powołała organizację The Ladies Auxiliary of The Polish Museum of America (Pomoc Pań dla Muzeum). Fundusze zebrane tę grupę umożliwiły przeprowadzenie renowacji pomieszczeń muzealnych i utworzenie Galerii Sztuki (10 maja 1973), w której pokazano malarstwo i rzeźbę. Wyremontowano także niewielką salkę i zorganizowano sklep z pamiątkami. Stowarzyszenie sfinansowało także konserwację wielu zabytków, w tym obraz Wojciecha Kossaka Szarża Czerkiesów na Krakowskim Przedmieściu, zorganizowało ciekawe wystawy, m.in. prezentującą kolekcję szabel Marszałka Piłsudskiego oraz poświęconą Armii Polskiej we Francji. Wprowadzono także zwyczaj organizowania warsztatów artystycznych: nauki robienia wycinanek i ozdób świątecznych. Pod koniec lat 70., Walter L. Sojka i Sabina F. Logisz, rozpoczęli organizację eleganckich, corocznych Balów Letnich Muzeum Polskiego w Ameryce, odbywających się w najwspanialszych salach Chicago i jego przedmieść oraz słynących z doskonałej oprawy muzycznej. Bal Letni do chwili obecnej pozostaje główną imprezą dochodową MPA. Pierwszy bal miał miejsce w Chicago Yacht Club w 1979 roku. Od 1987 roku podczas balu przyznawana jest nagroda „Ducha Polskości” (Polish Spirit Award), której laureatami są osoby lub instytucje zaangażowane w propagowanie lub badanie historii i kultury Polski i Polonu. Ted Świgoń, późniejszy prezes MPA w publikacji z 1980 roku tak pisał o misji balu:

Odpowiedzialność, którą wzięliście na siebie wspierając Muzeum, jest wielka. Biblioteka, archiwum i zbiory zgromadzone w Muzeum stanowić będą dla przyszłych pokoleń bezcenne źródło poznania życia Polonii amerykańskiej. Dzięki Waszej pomocy zapewniacie, że nasze wspólne, ponad tysiącletnie dziedzictwo zostanie zachowane dla przyszłości.

Uczestnicy tych balów i jego sponsorzy stają się automatycznie osobami wspierającymi Muzeum.

Rok 1980 przyniósł generalny remont sal muzealnych. W 1986 roku rozpoczęto tworzenie Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Polskiego w Ameryce, które miało czuwać nad rozwojem MPA. Na ten sam rok przypada rozpoczęcie uroczystych dorocznych obchodów Dnia Pułaskiego, przypadających w pierwszy poniedziałek marca. Pomysłodawcą tego święta był Edward Dykla, prezes ZPRKA. W 1986 roku Muzeum rozesłało 600 listów z informacjami o generale Kazimierzu Pułaskim; w 1987 roku — wydrukowało broszurę Bohater dwóch kontynentów autorstwa profesora Johna Kulczyckiego z University of Illinois, która zawierała biografię i została rozesłana do szkół w Chicago i okolicach. Od 1987 roku — od 240. rocznicy urodzin — Dzień Pułaskiego stał się świętem stanowym stanu Illinois. Jego obchody po dziś dzień ściągają do Muzeum pod obraz Stanisława Kaczora Batowskiego Pułaski pod Savannah reprezentantów władz stanowych i miejskich, duchowieństwa, przywódców Polonii oraz media amerykańskie i polonijne.

Przełom lat 80. i 90. przyniósł rozszerzenie działalności MPA. Kolejni kustosze — Jacek Nowakowski i Krzysztof Kamyszew wraz z gronem oddanych MPA pracowników i wolontariuszy zorganizowali bardzo wiele atrakcyjnych wystaw, odczytów, koncertów i imprez, które przyciągnęły w progi muzeum nowych zwiedzających oraz licznych sławnych gości ze świata kultury i sztuki. W 1988 roku w MPA powstał pierwszy Festiwal Filmu Polskiego, organizowany przy naszej instytucji do roku 1992.

Jednym z ważniejszych osiągnięć przełomu wieków była publikacja czasopisma „The Polish Museum of America Newsletter” (od 2000), co stało się możliwe dzięki współpracy wolontariuszki — Joann S. Ozog. Pismo wydawane w języku angielskim nawiązuje do kwartalnika wychodzącego w latach siedemdziesiątych. Na przestrzeni ostatnich lat wzrosła frekwencja muzealna, a intensywnie promowany program członkowski, warsztaty plastyczne, imprezy, konkursy oraz spotkania zachęcają nowe osoby wspierające.

Poprawa sytuacji MPA, nastąpiła w 1993 r. wraz z zatrudnieniem na pełny etat archiwisty. Opracowanie zasobu Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce zdecydowanie nabrało tempa około 2000 r., kiedy to Muzeum nawiązało stałą współpracę z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych. Dzięki funduszom stypendialnym pozyskanym od Fundacji Kościuszkowskiej, a później wsparciu finansowemu programu ochrony dziedzictwa poza granicami kraju z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, działania Archiwum Muzeum wspierane były czasowymi wizytami archiwistów z Polski. Wcześniej, kiedy brakowało rąk do pracy, a odpowiedzialni za kolekcje często się zmieniali, powodowało, że zasób nierzadko rozproszony był w różnych miejscach, na trzech piętrach budynku Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego, a także w jego piwnicach. Dary po latach przemieszczania, nie posiadały podstawowej ewidencji, nie mówiąc już a ich opracowaniu. Proces opracowywania trwał kilka lat. W 2009 r. udało się wprowadzić ponad 300 zespołów do bazy SEZAM. Prace tę wykonała w większości Edyta Targońska, która współpracowała z Archiwum MPA od 2006 roku i jest autorem Informatora o zasobie Archiwum MPA, który powinien ukazać się w najbliższym czasie.

Dzięki staraniom dyrektora Jana M. Lorysia i jego utalentowanych współpracowników — MPA nawiązało ścisłą współpracę z instytucjami polskimi — m.in.: Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych, Biblioteką Narodową, Biblioteką Jagiellońską, Ministerstwem Spraw Zagranicznych. W 2003 roku opublikowano w serii „Zabytki Kultury Polskiej poza Granicami Kraju” Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, bardzo ważną, dwujęzyczną, 249-stronicową, barwną publikację autorstwa Małgorzaty Kot, Violetty Woźnickiej, Bohdana Górczyńskiego, Jana M. Lorysia, Marii Frankel i Leonarda Kurdka zatytułowaną Muzeum Polskie w Ameryce. Dzieje i zbiory. Przewodnik pod redakcją Grażyny Ruszczyk. W roku 2005 odbył się uroczysty jubileusz dziewięćdziesięciolecia Biblioteki MPA.

W czerwcu 2007 roku pojawiła się nowość na rynku wydawniczym Chicago, publikacja autorstwa Josepha Żurawskiego — Polish Chicago: Our History, Our Recipes [Polskie Chicago: nasza historia — nasza sztuka kulinarna], która w 70% opiera się na zdjęciach archiwalnych pochodzących ze zbiorów MPA.

Rok 2007 był dla Muzeum Polskiego w Ameryce rokiem jubileuszowym, szeroko zakrojona akcja promocyjna objęła współpracę z mediami, szkołami polonijnymi, członkami, wolontariuszami i sympatykami muzeum. Udział w uroczystości jubileuszu siedemdziesięciolecia otwarcia MPA wzięły znakomitości życia polonijnego, muzeum otrzymało liczne listy gratulacyjne od przedstawicieli władz świeckich i duchownych. Działacze muzealni: Sabina E Logisz, Maria Cieśla, Anna Sokołowska, Wallace M. Ozog, Jan M. Loryś, Joann S. Ozog, Halina Misterka i Małgorzata Kot zostali odznaczeni przez przybyłych z Polski: Tomasza Mertę — podsekretarza Stanu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalnego Konserwatora Zabytków oraz Jacka Milera — Dyrektora Departamentu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Muzeum sukcesywnie poddawane jest renowacji. W 2009 roku staraniem wielu ofiarodawców i wolontariuszy odrestaurowano Pokój Paderewskiego i z okazji 149. rocznicy urodzin artysty skatalogowano Jego kolekcję. W roku 2010 poddany został konserwacji jeden ze starszych eksponatów MPA, sanie królewskie z XVIII wieku. W roku 2011 po wielomiesięcznych pracach remontowych otwarto Galerię Sztuki im. Stephen and Elizabeth Ann Kusmierczak, która mieści obecnie najcenniejsze eksponaty z Wystawy Światowej w Nowym Jorku z 1939 r. W czerwcu 2012 roku miało miejsce bardzo ważne wydarzenie — zwrot MPA przez Federalne Biuro Śledcze (FBI) eksponatów pochodzących ze zbiorów MPA, m.in. listów Kościuszki, listów królewskich, dokumentów, najstarszych książek zrabowanych z MPA.

Od roku 2013 osoby odwiedzające Muzeum mogą korzystać z nowego wejścia oraz sklepu muzealnego w nowym miejscu, a także sprawdzać katalogi Biblioteki MPA online. W roku 2014 kolekcje muzealne zostały udostępnione w Internecie. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wydało drukiem pracę Krystyny Nowakowskiej zatytułowaną Pawilon polski na nowojorskiej wystawie światowej (1939-1940), zamieszczającą dzieje eksponatów z MPA oraz ich zdjęcia pochodzące z kolekcji.

Jasnym światłem dla MPA, jest dar śp. Haliny Presley-Przydatek, dzięki któremu w obrębie biblioteki powstał Pokój Cymeliów, a w obrębie archiwum trwają prace wykończeniowe przed oddaniem pokoju starych dokumentów, w którym przechowywane będą najcenniejsze akta i dokumenty w kolekcji archiwum MPA. Od roku 2015 Biblioteka MPA korzysta z Pokoju Cymeliów im. dr Haliny J. Presley-Przydatek. Jego poświęcenie było wydarzeniem koronującym jubileusz stulecia Biblioteki Muzeum Polskiego w Ameryce, jaki przypadł 18 kwietnia 2015 roku. Z tej okazji wydana została publikacja okolicznościowa zawierająca biblioteczne cymelia. Starania ostatnich lat w zakresie ewidencji i opracowania zasobu archiwum MPA zostały docenione i zaowocują bardzo ważną publikacją. Przygotowywany do druku przez ostatnią dekadę przewodnik po zbiorach Archiwum MPA jest wynikiem wieloletniej współpracy z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych, której z serca dziękujemy. Serdeczne podziękowania kierujemy pod adresem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego za wsparcie okazane w tym zakresie naszej placówce. Dziękujemy twórczyniom tejże publikacji — Edycie Targońskiej z Archiwum Państwowego w Lublinie, autorce projektu, przy wsparciu Marii Frankel, Moniki Kowzon - Świtalskiej, Haliny Misterki i Teresy Sromek za ich trud wniesiony w jej stworzenie. Głównym celem publikacji jest wyjście naprzeciw potrzebom badaczy oraz zaprezentowanie zasobu archiwum MPA, który przez dziesiątki lat nie był w pełni udostępniony. Mamy nadzieję, że w przyszłości powstaną kolejne publikacje, dokumentujące ciągle trwającą, żmudną i często niedocenianą na co dzień pracę archiwistów.

Katalogowanie zbiorów postępuje, trwa, bardzo potrzebny naszej placówce, program konserwatorski. Stale poszukujemy nowych członków wspierających oraz sponsorów przedsięwzięć muzealnych. Muzeum nadal cieszy się nieustanną pomocą Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Ameryce, w którego budynku mieści się od momentu powstania. Przy Muzeum działają „Polish Genealogical Society of America” oraz „Polish Military Society”. MPA wsparło powołanie do życia „Polish-American Librarians Association”. Dzięki szerokiemu gronu członków, wolontariuszy i sympatyków Muzeum Polskie w Ameryce zajmuje jedno z głównych miejsc w promocji kultury polskiej w Stanach Zjednoczonych. Mamy nadzieję, iż cała polonijna społeczność zrozumie, iż muzeum polskie to nasze wspólne, polskie dzieło.

Podczas osiemdziesięciu lat działalności na rzecz Muzeum Polskiego w Ameryce pracowało wiele osób, które wpłynęły na charakter Muzeum. Zarządzanie Muzeum należy do wieloosobowej Rady Dyrektorów, spotykającej się raz na kwartał. Obecnie na jej czele stoją przewodniczący Joseph A. Drobot Jr., wiceprzewodnicząca Micheline Jamiński, prezes Richard Owsiany, wiceprezesi: Andrzej Pawłowski i Paul Odrobina, skarbnik James Robaczewski, sekretarz Victoria Granacki, doradca prawny Edmund Gronkiewicz. Należą do niej ponadto: Grace Bazylewski, John Chitkowski, Konsul Generalny RP w Chicago Paulina Kapuścińska, Virginia Cudecki, Robert Groszek, Delphine Huneycutt, Marek Kowalczyk, Leonard Kniffel, Stephen Kusmierczak, David Lewandowski, Sharon Orlowski, Mary Jane Robles, Teresa Sinkowski, Anna Sokolowski i Betty Uzarowicz.

Dyrektorzy i kustosze są mianowani. Dotychczas funkcję tę pełnili: Mieczysław Haiman (1937-1949), Józef L. Kania (1949-1953), Sabina E Logisz (1953-1959), Jerzy C. Walter (1960-1969), Jacek Wiesiołowski (1969-1970), ks. Donald Biliński, OFM (1970-1986), Jacek Nowakowski (1986-1988), Krzysztof Kamyszew (1988-1992), Joanna Janowska (1993-1995), Jan M. Loryś (1996-2014), Maria Bronny Cieśla (2014) i Małgorzata Kot (od 1 września 2014 do chwili obecnej). Zbiorami sztuki opiekowali się m.in.: Ewa bzyk--Adamska, Ewa Domeradzka, Bohdan Górczyński, Barbara Mirecki, Monika Nowak, Beata Pupczyk; archiwum — Krzysztof Kamyszew, Violetta Woźnicka, obecnie Halina Misterka i Teresa Sromek; biblioteką — Mieczysław Haiman, ksiądz Donald Biliński, Sabina F. Logisz, Alfons Wolanin, Harriett Kazimierska, Jadwiga Pułaska, Emilia Danek-Gola, Edward Babiarz, Seweryna Górzyńska, Maria Karpowicz, Jarosław Gołembiowski, Joanna Borowiec, Barbara Lukaszek, Ewa Irzyk, Marlena Blumerska, Danuta Panasiewicz, Anna Czerwińska, Anna Maria Gliszczyńska, Andrzej Kubrak, Anna Brudek, Agnieszka Woźnicka, Wanda Dąbek, Agata Wróblewska, Monika Gawin, Daniel Byjoś, Agnieszka Migiel-Lubiejewska, Leonrad Kurdek, Lisa Terlecki, Małgorzata Kot, obecnie Krystyna Grell, Iwona Bożek i Teresa Sromek. Prelegentami byli Henry Cygan i Helena Trzcińska Wajda. Po Muzeum oprowadzali m.in.: Maria Cieśla, Bożena Nowicka-McLees, Ewa Irzyk-Adamska, Michał Wydro, Joanna Lohn, Jolanta Literska, Anna Perdubińska, Grażyna Auguścik, Alicja Seliga, Thad Adamczyk, Jadwiga Panikowska, Paulina Pabian, Elżbieta Kryczka-Walczak, Katarzyna Seweryn, Beata Pupczyk, Anna Wolan, obecnie Adam Aksnowicz, Katarzyna Balutowski, Katarzyna Sobieraj Tesar, Natalia Kowalewicz, Fred Tuytens i Zofia Buksa. Richard Kujawa Jr. był menadżerem ds. organizacyjnych, obecnie funkcję tę pełni Robert Kowalski. Julita Siegel jest kustoszem kolekcji fotografii MPA. Katarzyna Balutowski pełni funkcję rejestratora i koordynatora ds. rozwoju. Ogromna praca wykonywana była zawsze przez wolontariuszy, którymi kierowały Joe Kania Piegzik, Joann S. Ozog i Maria Bronny Cieśla.

Swoją pracę i czas ofiarowało MPA wiele osób, których pomoc jest bardzo ważna. Każda z tych osób ze względu na swoje zdolności, pasję i chęć niesienia pomocy zostawiła cząstkę siebie w Muzeum. Muzeum nadal boryka się z ciągłym brakiem miejsca i środków na realizację wielu zamierzonych i koniecznych projektów, jednak w ochładzanych pomieszczeniach, od kilku lat nad opracowaniem i udostępnianiem zasobu pracuje w każdym dziale po dwóch specjalistów (co może nie jest sytuacją idealną), ale daje większą gwarancję coraz lepszego stanu zachowania i opracowania zasobu. Ubiegając się o granty, które w ostatnich latach otrzymujemy — czujemy, że następują dowolne, ale znaczące zmiany w postrzeganiu nas jako instytucji, która dba o swój zasób — niezwykle bogatą i znaczącą kolekcję.

Twórcami codziennymi i dobrodziejami Muzeum Polskiego w Ameryce są jego wolontariusze i członkowie. Są to ludzie, którzy jak w piosence Ewy Demarczyk ze słowami J. Jęczmyka pojawiają się „leciuteńko, na paluszkach”, aby nam pomóc. Rozumiejąc potrzeby muzeum i myśląc o nim sercem, zawsze gdy trzeba, spieszą okazać nam swoją bezinteresowną życzliwość. Wiedzą, że często najważniejszy jest spędzony wspólnie czas, ale równie ważne są i godziny żmudnych i często automatycznie wykonywanych czynności, które przeradzają się dzięki nim w większe dzieło. Są to skatalogowane po latach woluminy, przygotowane do oglądania dokumenty, opracowane zbiory, wysłane pod właściwy adres koperty z okazjonalnymi listami, potwierdzenia wniesionych datków, a więc pełen ładu katalog różnych działań, bez których trudno sobie wyobrazić naszą bieżącą działalność. Bez wolontariuszy byłoby trudniej, smutniej i samotniej. Z nimi czujemy, że możemy więcej, odważniej, radośniej.

---

ILUSTRACJA:
Helena Modrzejewska. Zdjęcie portretowe autorstwa Melecjusza Dutkiewicza około 1879
Biblioteka Narodowa
Rekonstrukcja cyfrowa i koloryzacja: © Portal Polonii

ŹRÓDŁO TEKSTU:
STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
Referat wygłoszony na XXXVIII sesji Stałej Konferencji MABPZ - Londyn 2016 r.
Na licencji: CC BY-SA